ترجمه و تحقیق :
دکتر عباس احمدوند
سعید طاوسی مسرور
گزارش کوتاه و سطحی دوایت مارتین دونالدسن (Dwight Martin Donaldson; 1884- 1976) در مدخلی که در کتاب مشهورش The Shi’ite Religion (مذهب شیعه؛نخستین کتاب درباره شیعه امامیه به زبان های غربی ، منتشر شده در ۱۹۳۳) به فیض کاشانی اختصاص داده است ، آغاز راه شیعه پژوهان غربی در مطالعات مستند در باب فیض بشمار می رود . بنابراین نظر به قدمت و اهمیت این متن ، بر آن شدیم تا ترجمه و تحقیق این مدخل کوتاه را در دسترس علاقه مندان پارسی زبان قرار دهیم .
گفتنی است دونالدسن فارغ التحصیل مدرسه تبلیغات کِنِدی در هارتفورد[۱] و اهل انگلستان است که مدت شانزده سال در ایران و مشهد سکونت داشته و به همراه همسرش برخی از سرزمینهای اسلامی را در نوردیده است[۲]. برخی آثار وی که بیشتر شیعه پژوهانه میباشد، عبارت است از،
۱ – عقیده شیعه در باب امامت .
“The Shiah doctrine of the Imamate”
Islamic law and legal theory. Ed. I.Edge
Aldershot: Dartmouth, 1996, (The International Library of Essays in Law & Legal Theory: Legal Cultures, 7) , pp.461-470)Article originally published in 1931(.
۲ – ازدواج موقت در اسلام.
“Temporary marriage in Islam”
Moslem World , 1936 , 26 , pp.358-364
۳ – محراب های مهم در حرم مشهد .
“Significant Mihrabs in the Haram at Mashhad”.
Ars islamica,1935 (2) , pp.118-127.
۴ – فقه نوین ایران .
“Modern Persian law”
Moslem World , 1934 , 24 , pp.341-349 .
۵ – سلمان پارسی .
“Salman the Persian”
Moslem World , 1929 , 19 , pp .338-352
۶ – حوزه های علمیه مشهد .
“The shrine colleges of Meshed'”
Moslem World , 1926 , 16 , pp.72-78.
۷ – کمیل : محرم راز .
“Al-Kumail: A companion of the Secret”
Moslem World , 1938 , 28 , pp.249-257
محمد بن مرتضی کاشانی معروف به ملا محسن فیض[۳]
او را بیشتر به عنوان یک عارف و فیلسوف شناخته اند تا یک فقیه . او صاحب کتاب ابواب الجنان[۴] است[۵] . برای خواننده غربی جالب است هنگامی که می بیند یک سفیر خارجی به دربار شاه عباس آمد و از حکومت وی خواست به وی اجازه دهد تا با علمای ایران راجع به مباحث دین بحث کند و پیشنهاد کرد که اگر او به حقانیت اسلام قانع شد ، مسلمان شود و در غیر این صورت ایشان ( علمای مسلمان ) باید مسیحی شوند . مشهور بود شخص مسیحی می توانست آنچه را افراد در دست دارند ، پیش بینی کند . ملا محسن رئیس جلسه بود ، او سر بحث را با نماینده خارجی با این سوال باز کرد که چرا حکومتش شخصی محقق و عالم را برای مباحثه با آنها به جای یک بی سواد نفرستاده است . نماینده خارجی پاسخ داد : «تو از توافقی که با من کردی نمی توانی شانه خالی کنی ، پس چیزی در دست خود بگیر تا به تو بگویم چه در دست داری .» بنابراین ملا محسن تسبیحی ساخته شده از (خاک) قبر امام حسین (ع) بدست گرفت . حضار دیدند نماینده خارجی در فکر عمیق فرو رفت . ملا محسن از او پرسید : « چرا درنگ می کنی ؟ » او پاسخ داد : « این طور نیست که فکر کنی گیج شده باشم ، اما طبق محاسبه من شما در دستتان قطعه ای از زمین بهشت را دارید و من متعجبم چگونه پیش آمده که قطعه ای از زمین بهشت به دست تو افتاده است .» ملا محسن گفت : «درست گفتی من قطعه ای از بهشت در دست دارم ، تسبیحی از قبر مطهر فرزند دختر پیامبر (ص) است ، اکنون حقانیت دین ما و پوچی دین شما برایت آشکار شد . » گفته اند نماینده خارجی اسلام آورد[۶].
ملا محسن غنا را مجاز می دانست ، و دیده اند در باغ خود متواضعانه به رکوع رفته و در حالی که کنیزی برای او می خواند ، می گریست[۷] . از برخی جهات او را بسیار ساده لوح معرفی کرده اند . یک بار او چاقوی جیبی خود را در بازار انداخته بود سپس چون بعد از یک سال یادش آمد که چنین شده ، خواست کسی را به دنبال فرستد ، اما بعضی به او گفتند پیدا کردن آن بعد از یک مدت مدید کاری بس دشوار است . وی در جواب ایشان گفت : «مردم مسلمانند چگونه آن را بدون اجازه من بردارند؟»[۸] در هر حال نقل شده است بیش از دویست کتاب و رساله تألیف نموده که اسامی شصت و هفت مورد آن ها در قصص العلماء وارد شده است[۹].[۱۰]او در سال ۱۰۹۱ ﻫ / ۱۶۸۰ م از دنیا رفت.
[۱] The Kennedy School of mission in Hartford
[۲] در مورد او و آثارش به خصوص مذهب شیعه ، نک . عباس احمدوند ،”گذری بر مطالعات شیعی در غرب ” ، مقالات و بررسی ها ، دفتر ۶۳ ، تابستان ۷۷ ، ص ۱۷۱ – ۱۷۵ .
[۳] D.M.Donaldson, The Shi’ite Religion,Luzac and Company,London,1933,pp 301 – ۳۰۲ .
[۴] کتابی است در مورد وجوب نمازجمعه ، شرایط ، آداب و فضیلت آن ؛ نک. محسن فیض کاشانی ، فهرس مصنفات (فهرست خود نوشت اول) ، در : محسن ناجی نصرآبادی ، کتابشناسی فیض کاشانی ، مشهد / تهران ، بنیاد پژوهشهای اسلامی آستان قدس رضوی / مدرسه عالی شهید مطهری ، ۱۳۸۷ ، ص ۹۷ – ۹۸ . (م)
[۵] جالب است که ابواب الجنان را نام برده اما به آثار مشهور فیض مانند الوافی در حدیث ، الصافی در تفسیر و مفاتیح الشرایع در فقه اشاره نکرده است ؛ نک . همان ، ص ۷۷ – ۸۰ . (م)
[۶] نک . محمد بن سلیمان تنکابنی ، قصص العلماء ، به کوشش محمد رضا برزگر خالقی و عفت کرباسی ، انتشارات علمی و فرهنگی ، تهران ، چاپ اول ، ۱۳۸۳ ، ص ۴۱۷ . (م)
[۷] این مطلب به نقل از قصص العلماء است و به احتمال فراوان رأی شاذ فیض در مورد غنا سبب شده که برخی مخالفان او چنین اموری را به وی نسبت دهند ؛ همان . (م)
[۸] بیشتر به لطیفه و داستان شباهت دارد تا به گزارشی قابل اعتماد ؛ همان ، ص ۴۱۸ . (م)
[۹] بر خلاف نوشته دونالدسن ، اسامی شصت و هشت اثر فیض در قصص العلماء ذکر شده است ؛ همان ، ص ۴۱۹ – ۴۲۲ . (م)
[۱۰] واضح است که دونالدسن در ترجمه فیض به قصص العلماء متکی است و احتمالا سایر مصادر ترجمه وی مانند روضات الجنات ، ریاض العلماء و امل الآمل را ندیده و یا در اختیار نداشته است . (م)
پاسخ دهید